Stare Miasto

Grodzisko w Dobrzyniu istniało na tzw. Górze Zamkowej już w czasach przedpiastowskich, prawdopodobnie od w IX wieku. Z czasem powstały u jego podnóża osady, późniejsze podgrodzia. Zachowane dokumenty z XIII w. wskazują na dwa: książęce i biskupie. Prawdopodobnie oba podgrodzia posiadały własne kościoły. Sama lokacja miejska Dobrzynia miała miejsce między rokiem 1228 a 1230 i została przeprowadzona przez zakon rycerski tzw. Braci Dobrzyńskich według reguł prawa niemieckiego (przypuszczalnie recepcja prawa magdeburskiego lub lubeckiego). Źródła sugerują, że to Dobrzyńcy zainicjowali budowę fary w miejscu dotychczasowego kościoła na podgrodziu książęcym. Miasto zaplanowano według średniowiecznych reguł: wyznaczono prostokątny rynek z przeznaczeniem miejsca na wybudowanie ratusza oraz równoległe i prostopadle przecinające się ulice, wykopano fosę i usypano wał obronny okalający miasto. Postawiono również dwie bramy, wschodnią i zachodnią, u styku umocnień z naturalnymi parowami przecinającymi wysoką skarpę w kierunku Wisły. Miasto uposażone zostało dużym obszarem ziemi uprawnej, ciągnącym się od Tłustocha na granicy z Bachorzewem aż do części jeziora w Leniach niemal pod sam dwór i od bagien pod Płomianami aż po Kempę Dobrzyńską Dużą na Wiśle. Po połączeniu się Dobrzyńców z zakonem krzyżackim, w czasie krótkotrwałej okupacji Dobrzynia około 1235 roku zostały nadane miastu kolejne prawa i swobody (prawdopodobnie nadano wtedy Dobrzyniowi prawo chełmińskie, ułożone dopiero w 1233 roku dla lokowanych przez Krzyżaków miast Chełmna i Torunia). Stare przesłanki mówią o istnieniu w mieście siedmiu czy nawet ośmiu kościołów, pytanie tylko, czy miały istnieć równocześnie... Kilku można się domyślać: 1 - kaplica na zamku - później tytularny kościół archidiakona dobrzyńskiego, 2 - fara - miejski kościół parafialny, 3 - dawny kościół na podgrodziu biskupim - być może późniejsza kaplica szpitalna, 4 - kościół klasztorny oo. Franciszkanów, 5 - kościół mieszczan na przedmieściu płockim. Była jeszcze kaplica w Dobiegniewie, kiedy obszar za Wisłą należał do dobrzyńskiej parafii oraz legendarna kaplica w dworze wójtów dobrzyńskich w Płomianach. Tradycyjnie wokół lokacyjnego miasta powstawały z czasem otwarte osady - przedmieścia: płockie, bielskie, bobrownickie, lipnowskie oraz tzw. nomenklatury: Wójtowstwo, Podzamcze, Doły, Rybaki, Bugaj, Stodoły itp. Z czasem, w wyniku napływu ludności żydowskiej, powstało w mieście tzw. getto, czyli wydzielony dla nich rewir obejmujący północno-zachodni kwartał oraz okolice dawnej ulicy Włocławskiej. Katolicy chowali swoich zmarłych na terenach przykościelnych, dopiero w roku 1805 założono cmentarz poza zwartą zabudową miejską, czyli tzw. extra civitatem"